- नकाशाचे प्रकार -
अर्वाचीन नकाशे : नकाशाच्या प्रमाणानुसार अर्वाचीन नकाशांचे तीन मुख्य प्रकार आहेत. (१) नकाशासंग्रहातील नकाशे—या नकाशांचे प्रमाण सर्वसाधारणपणे १ : ६,३३,६०० पेक्षा मोठे असते. (२) सखोल नकाशे—या नकाशांचे प्रमाण १ : ६३,३६० पेक्षा मोठे असते. (३) स्थलवर्णनविषयक नकाशे.
(१) नकाशासंग्रहातील नकाशे : सोळाव्या शतकात जेव्हा तांब्याच्या तबकडीवर खोदकामास सुरुवात झाली आणि नकाशांचे मुद्रण सुरू झाले, तेव्हा मुद्रित नकाशांची संख्या वाढू लागली. त्यावेळी नकाशांच्या संग्रहाला विशेष असे नाव नसे. ऑर्तीलिअसने थिएट्रम नावाचा नकाशासंग्रह सर्वप्रथम प्रसिद्ध केला. त्याचे इंग्रजी भाषांतर थिएटर ह्या नावाने झाले. इतर नकाशासंग्रह जिऑग्रॅफिया, सेक्यूलम, कॉस्मोग्रॅफिया या नावांनी प्रसिद्ध झाले. मर्केटरने तयार केलेल्या नकाशासंग्रहाला ‘ॲटलास’ असे नाव दिले, ते आजतागायत चालूच आहे.
अर्वाचीन नकाशासंग्रह निरनिराळ्या आकारांत प्रसिद्ध झाले आहेत. या संग्रहांतील नकाशांत व इतर नकाशांत जो भेद आढळतो, तो त्यात वापरलेल्या प्रमाणात दिसून येतो. संग्रहातील नकाशांत फार मोठे प्रमाण क्वचितच वापरले जाते. जगाचे नकाशे साधारणपणे १ : २२५ दशलक्ष किंवा एका इंचास तीन ते चार हजार मैल या लघुप्रमाणावर काढलेले असतात. त्यामुळे नकाशात दाखविलेला मोठा भूप्रदेश कमी जागी दाखविला जाऊन त्या प्रदेशासंबंधी तपशीलवार माहिती त्यात देणे अशक्य होते. भूप्रदेशाचा चढ-उतारही केवळ स्थूलमानाने त्यात दाखविता येतो. अशा रीतीने या नकाशात काही अडचणी निर्माण होतात.
पण ह्या नकाशांपासून इतरही काही फायदे होतात. त्यांच्या मदतीने एकाच दृष्टिक्षेपात सबंध खंडामध्ये आढळणारे पर्जन्यमान, तपमान, खनिजे, नैसर्गिक वनस्पती इ. गोष्टींची वाटणी कशी झाली आहे, ह्याची कल्पना करता येते.
या नकाशात सांकेतिक रंगपद्धतीचा उपयोग करण्यात येतो. प्राकृतिक नकाशात सखल प्रदेश हिरव्या रंगात व उंच प्रदेश तपकिरी रंगात दाखवला जातो. पर्जन्यमानाच्या नकाशात जास्त पावसाचा प्रदेश निळ्या किंवा जांभळ्या रंगात दाखवला जातो. पावसाचे प्रमाण कमी झालेले दाखविताना रंगाच्या छटा बदलत जाऊन शेवटी अगदी कमी पावसाचे प्रदेश पिवळ्या किंवा तपकिरी रंगाने दाखवितात. नैसर्गिक वनस्पतींच्या नकाशात जंगले हिरव्या रंगाने, गवताळ प्रदेश पिवळ्या रंगाने आणि खुरट्या वनस्पतींचे प्रदेश तपकिरी रंगाने दाखविलेले असतात. या रंगपद्धतीच्या साहाय्याने नकाशावाचन करणे सुलभ जाते.
या नकाशात दाखविलेला प्रादेशिक विस्तार बराच मोठा असल्याने पृथ्वीच्या वक्राकार पृष्ठभागाचाही विचार नकाशावाचन करताना करावा लागतो. त्यासाठी नकाशात वापरलेल्या प्रक्षेपणाबद्दलही आपल्याला अधिक माहिती करून घ्यावी लागते. ती नसल्यास नकाशातील दाखविलेले मार्ग, निरनिराळ्या विभागांचे तुलनात्मक क्षेत्रफळ अंतरे आणि दिशा यांबद्दल चुकीची कल्पना निर्माण होते.
(२) सखोल नकाशे : ज्या नकाशांचे प्रमाण एका इंचास एक मैलापेक्षा मोठे असते, म्हणजे एका इंचात १ मैलापेक्षा कमी अंतर दाखविलेले असते, त्यांना सखोल नकाशे म्हणतात. ब्रिटनमध्ये सहा इंचांस एक मैल या प्रमाणावर सर्व प्रदेशांचे नकाशे तयार केले गेले असून त्याच्या बऱ्याचशा भागाचे नकाशे २५ इंचांस एक मैल या प्रमाणावरही तयार केलेले आहेत. संयुक्त संस्थानांत अशा प्रकारचे नकाशे तयार करण्याचे काम भूशास्त्रीय सर्वेक्षण संस्थेच्या स्थलवर्णन शाखेतर्फे केले जाते. त्याशिवाय समुद्रकिनारा आणि भूमापन संस्थेतर्फे अशा प्रकारचे नकाशे तयार केले जातात. दोन इंचांस एक मैल या प्रमाणावरही अमेरिकेच्या प्रमुख भूमिकार्यालयाने शहरांचे आणि गावांचे नकाशे तयार केले आहेत. त्यांत सांस्कृतिक गोष्टी दाखविलेल्या असतात पण समोच्च रेषा दाखविलेल्या नसतात. यांशिवाय याच प्रमाणावर तयार केलेल्या इतर नकाशांत मात्र समोच्च रेषा दाखविण्यात येऊन त्या प्रदेशाची भूरचना, भूमिस्वरूपे, खनिजांचे साठे इ. गोष्टी दाखविलेल्या असतात. काही नकाशे आणखी मोठ्या प्रमाणावर (१ : १०,००० किंवा १ : २०,०००) काढलेले आहेत.
नकाशाला मोठे प्रमाण वापरून सबंध देशाचे नकाशे तयार करणे फारच खर्चाचे असते. म्हणून हे काम सर्वसाधारणपणे त्या त्या देशाच्या सरकारकडून केले जाते. खाजगी संस्थांनी तयार केलेल्या नकाशांपेक्षा या नकाशांत अधिक सुसज्‍जता आणि सुसंबद्धता आढळते. हे नकाशे तयार झाले, की त्यांचा उपयोग नगररचनेच्या योजना, वाहतुकीच्या साधनांचा विकास, पाणीपुरवठा योजना इ. अनेक गोष्टींसाठी केला जातो. तसेच त्यांचा उपयोग आधारभूत नकाशे म्हणून इतरही अनेक प्रकारचे नकाशे (उदा., भूस्तररचना, मृदाप्रकार इ.) तयार करण्यासाठी केला जातो.
(३) स्थलवर्णनविषयक नकाशे : हे नकाशे काढण्याचा हेतू जमिनीवरील भौगोलिक आणि सांस्कृतिक गोष्टी कोठेकोठे व कशा प्रमाणात पसरल्या आहेत, हे दाखविणे हा असतो. अशा प्रकारचे नकाशे ब्रिटनच्या सैनिकी सर्वेक्षण खात्याने केले आहेत. त्या नकाशांना १ इंची नकाशे म्हणतात. कारण नकाशांचे प्रमाण १ इंचास १ मैल अथवा १ : ६३,३६० एवढे असते. संयुक्त संस्थानांतही हे नकाशे १ : ६२,५०० या प्रमाणावर केलेले आहेत. इतर काही देशांत अशाच प्रकारच्या तयार केलेल्या नकाशांचे प्रमाण १ : ५०,००० आहे. एक इंची नकाशे जमिनीचा उंचसखपणा समोच्च रेषांनी दाखवितात आणि इतर गोष्टी उदा., शहरे, गावे, लोहमार्ग, पाऊलवाटा, उद्याने, नदीवरचे पूल, जिल्ह्यांच्या व तालुक्यांच्या सरहद्दी इ. गोष्टी सांकेतिक चिन्हांनी अथवा संकेताक्षरांनी दाखवितात. ब्रिटन, भारत, संयुक्त संस्थाने, कॅनडा इ. देशांत अशा प्रकारचे नकाशे तयार केलेले आहेत